Ko su Vlasi - etnički identitet Vlaha

Ilustracija: Anđela Đermanović

Deo istočne Srbije koji naseljavaju Vlasi obuhvata područje između četiri reke: Velike Morave na zapadu, Timoka na istoku, Dunava na severu i Crnog Timoka na jugu. U geomorfološkom smislu, ovo područje pripada završecima južnog ogranka Karpatskih planina koje se u velikom luku pružaju od Bra­tislave u Slovačkoj, preko Češke, Poljske, Ukrajine i Rumunije, do Srbije, gde se na prevoju Čestobrodice vezuju sa Balkanskim planinama.

 U Srbiji Karpate najpre seče reka Dunav, formirajući živopisnu Đerdapsku kli­suru, a zatim se ovaj gorostasni planinski lanac pretapa u pitome nizije, ostavljajući za sobom planinske blokove Miroča, Deli Jovana, Homolja, Be­ljanice i Kučaja. U kotlinama i klisurama između njih teku Porečka reka, Resava, Mlava i Pek; njihovi slivovi nisu samo zasebne hidrografske celi­ne, već i specifična etnografska područja. Nekoliko takvih područja čine još i ravnice Zvižd, Stig i Braničevo na zapadu, i Negotinska Krajina i Ključ na istoku. Veći gradovi istočne Srbije su Požarevac, Majdanpek, Negotin, Zaječar, Bor i Ćuprija. Posebno su na glasu rudnici Bor i Maj­danpek, od kojih ovaj drugi ima i istoriju koja počinje u doba Vinče i s kraćim ili dužim prekidima traje preko 7000 godina. Rudišta u njegovoj okolini, zajedno sa arheometalurškim lokalitetima u Mlavi, čine ovaj kraj evropskim zavičajem metala, u kome je neolitska Evropa učinila presudan i konačan iskorak iz kamenog doba.

 Ali, nije samo arheometalurgija ovde ostavila svoje drevne spomenike: u živopisnoj klisuri Đerdap nalazi se mezolitski lokalitet Lepenski Vir, čuven po svojim monumentalnim skulpturama i trapezoidnim staništima, a samo par kilometara nizvodno je Vlasac, ishodište kulture Lepenskog Vira, ali i mesto gde je nedavno pronađen kameni žrtvenik sa grafizmima koji predistoriju pisma pomeraju  čak za nekoliko milenijuma dublje u prošlost! 

Reke Timok i Pek su zlatonosne, od kojih ova druga svoje današnje ime duguje antičkoj pomami za zlatom. Potiče od starogrčke reči pekós koja je znači­la „ovčje runo“, što svedoči o najstarijoj tehnici ispiranja zlata pomoću runa koje se polagalo u vodu na okukama reke, da bi se na njegovim prameno­ vima sakupilo zrnevlje skupocenog metala, koje je prirodna erozija razdro­ bila od kvarcnih žica sa visova Homoljskih planina.

 Trag Grka iz vremena Jasonovih Argonauta ostao je pored ovoga i u toponimima Homolje i Stig. Istorijski izvori na ovome prostoru beleže kao najstarija plemena Tri­bale, Meze, Pikenze, Trikornenze, Timahe i Dardance, ali nauka nije sasvim sigurna koja su od njih pripadala Keltima, koja Dačanima, odnosno Tra­čanima, a koja eventualo Ilirima. 

Kelti su sa sobom na Balkan doneli ime Vlah, koje je kasnije nastavilo samostalno da živi, menjajući odredište ne samo u etničkom nego i u socijalnom smislu. Ova šarena etnička slika gotovo je do temelja romanizovana u rasponu od I do IV veka. Romanizacija je po nekoj neobičnoj istorijskoj inerciji nastavljena i posle raspada Rimskog carstva, što je na kraju dovelo do stvaranja rumunske države severno od Du­nava. Sa tog prostora u VI veku, upravo preko istočne Srbije, na Balkan prodiru slovenska plemena, koja će se tu vremenom trajno nastaniti. Na po­dručju romanizovanih Tračana, za koje je Herodot rekao da su, posle Inda, najveći narod na svetu“, formirala se slovenska država Bugarska, a zapadno od nje slovenska država Srbija. Njihova granica tokom vremena pomerala se sa zapada na istok, da bi se od XX veka ustalila na Timoku, u istočnoj Srbiji. 

Posle Rimskog carstva, ovaj deo Balkana bio je jedno vreme pod uticajem Vizantije, a u XV veku pao je pod tursku vlast, koja je uspela da se održi sve do XIX veka. Sa raspadom turske imperije počinje stvaranje nacionalnih država koje danas srećemo na prostoru Balkana. Iako je ovaj deo Evrope još od praistorijskih vremena karakterističan po neprestanim promenama etničke slike, čije je uzroke, etape ili konture ponekad veoma teško pohvatati, sigurno je da osnovu za današnju etničku sliku istočne Srbije formiraju etno-istorijski, politički i ekonomski faktori s kraja XVII i početkom XVIII veka.

 Prelomni je trenutak bio Velika seoba Srba pod Arsenijem Čarnojevićem 1690. godine koja je, iza­ zvana zverstvima turske vlasti, gotovo ispraznila ondašnju Srbiju. Pre­ci današnjih Vlaha bili su u to vreme obespravljeni seljaci, gotovo ro­bovi, pod stegom bojara u rumunskim kneževinama severno od Dunava, Vlaškoj i Moldaviji, ili pod vlašću Austrije i Mađarske na području Banata i Erdelja, a deo u nimalo boljem položaju u Besarabiji ili u Dobrudži. Bila je to ona klasa evropskih seljaka od čijeg su rada živeli svi ostali staleži, a čija je beda, kako se danas ocenjuje, do neba vapila za pomoć! Zato ne čude istorijski podaci koji govore o hiljadama seljaka koji napuštaju ove oblasti i beže preko Dunava na jug, u oblast između Morave i Timoka, posebno tokom fanariotskog režima koji je u dvema rumunskim  kneževinama vladao više od jednog veka (1711-1821).

 Sama Srbija je bila demografski toliko opustošena da je pred Požarevački mir (1718) imala jedva 4000 stanovnika, i to zajedno sa Beogradom, (njeno najveće selo bilo je Bogatić sa 44 žitelja!). Nešto kasniji popisi otkrivaju da Negotinska krajina ima 33 naseljena mesta sa ukupno 198 porodica, Porečka nahija 15 naselja sa 60 podanika, Homoljski distrikt 10 naselja sa 80 podanika, i tako redom! Iako su ovi podaci uveliko netačni, čak i višestruko umanjeni zbog načina popisivanja i skrivanja stanovnika, opet odaju sumornu sliku ogromne pustoši koja je vladala tadašnjom Srbijom, za koju retki putnici  još vele i da je „gotovo sasvim pokrivena šumom“.

 Doseljavanje Vlaha sa severa planski je podsticala u jednom trenutku i austrijska vlast, čijoj je administraciji, sa sedištem u Temišvaru, posle Požarevačkog mira pripao deo karpatske Srbije. Prema istorijskim iz­vorima, austrijski državnici imali su zadatak „da od zadobivenih zema­lja, naročito od Srbije, stvore ne samo jedan izvor više za vojničku i fi­nansijsku snagu Habzburške monarhije, već zemlje u kojima će novi red i narod, potpuno zadovoljan novom vladavinom, biti privlačna sila za ostale  hrišćane u Turskoj“. Plan je zapravo bio da se osvajanje balkanskih zemalja opravda navodnom potrebom „uvođenja evropske kulture među balkanske varvare“. Zato ne čudi što sam komandant Temišvarske administracije, grof Klaudije Mersi, lično obilazi grupe banatskih Vlaha koje je Admi­nistracija preselila u Srbiju 1721. i 1722. godine, brine o njihovom ras­poredu na prostoru između Timoka i Kučajne, i podstiče ih da nastave sami da rade na dovođenju svojih rođaka s područja Banata. 

Privučeni tom politikom, s juga, iz krajeva pod Turcima, dolaze Srbi takođe u tala­sima, od kojih je naročito značajan onaj iz 1737. godine, jer ga je predvodio tadašnji srpski patrijarh Arsenije IV. Ista austrijska vlast, sada u liku feldmaršala Frederika Hajndriha, prihvatila je pristiglo srpsko stanovništvo i naselila ga u delu Crne Reke koji je bio pod njenom upra­vom. Sem razumljivih unutrašnjih seljakanja, međusobnih mešanja i preta­panja, nikakvih drugih etničkih potresa ovde kasnije nije bilo, ako se  izuzmu bune, ustanci i oslobodilački ratovi, kroz koje su Vlasi i Srbi prolazili zajedno, rame uz rame. 

Kada na području današnje Rumunije poči­nje formiranje rumunske nacionalne svesti u XVIII i XIX veku, naših Vlaha tamo više nije bilo. Od presudne je važnosti ipak to što su ti obespravljeni bojarski podanici, ovde, u karpatskom delu Srbije, prvi put došli do svoje zemlje; zauzimali su je gde su hteli, i koliko su hteli, i iz pustare, zarasle u korov i prašumski gustiš, krčenjem je pretvorili u obradivo zemljište, i na njoj, kao svoj na svome, opstali, i ostali sve do danas. Više nikad nisu imali razloga da se vraćaju nazad, kod okrutnih bojara i bezdušnih čokoja, ni stvarno, ni u mislima. 

U veoma bogatoj i raznovrsnoj usmenoj književnosti Vlaha, nisu zabeleženi motivi u kojima se izražava tuga za napuštenim krajevima, ako se izuzmu veoma retke lirske pesme u kojima se kune reka Dunav što je razdvojila brata i sestru, ili momka i devojku. Ni rumunske kneževine, zauzete svojim unutrašnjim bri­gama, nisu pokazivale neki poseban interes za svoje izbegle seljake, sem u slučajevima kada je njihov broj bio toliko veliki da su one ostajale gotovo puste, kao što je bilo 1741. godine kada je, kako piše rumunska istorija, zbog najstrašnijih fiskalnih eksploatacija koje je tada uveo fanariotski režim, „više od 14.000 seljaka emigriralo na jug Dunava, a mnogi drugi su se sakrili širom zemlje, teško ugrožavajući prihode trezora i Porte“.

 Seljak je bio ekonomska sirovina oko koje su se otimale države feudalnog doba, jer je pusta zemlja bila fatalna za njihov feudalni sistem. Slično je bilo i sa Crkvom koja bez vernika, praktično, ne može da opsta­ne. U našem slučaju, pravoslavna Crkva je pratila svoje vernike, i Srbe i Vlahe, i to sa službom na njihovim jezicima (na vlaškom ponegde do sredine XIX veka), ali njen bogoslovni nivo bio je na najnižem stupnju od kad je ova crkva nastala. Takvo stanje je potrajalo i nakon odlaska Turaka, i ova dugotrajna slabost Crkve svakako je jedan od uzroka što se u istočnoj  Srbiji očuvala etnografska svežina kakvu je teško naći na drugim stra­nama hrišćanskog sveta.

 Ali, važniji uzrok leži u samoj strukturi vla­ške porodice, u kojoj je žena sačuvala slobodu Tračanke (o kojoj svedoči Herodot), a iz ruku nije ispustila glavnu ulogu u obrednom životu koju drži još od matrijarhata! (Nije ništa neobično kada istraživač i danas, dva milenijuma po Hristovom rođenju, među starijim Vlajnama koje vode pomanski obred, još uvek nalazi one koje za Hrista nikada nisu čule!). O starinačkom stanovništvu u ovom delu Srbije veoma se malo zna, iako su, prema turskim popisima, ovi predeli (na primer u XVI veku) bili veoma gusto naseljeni. Nemoć nauke da pouzdano dokumentuje ono što je od njih  ostalo iza velikih emigracija, ogleda se u maniru da u „starince“ svrsta sve one koji, pri davanju usmenih podataka o geneaologiji, nisu znali  svoje poreklo! Tako je postupila u srpskoj nauci veoma uticajna Cvijićeva antropogeografska škola s kraja XIX veka, ali se u toj naučnoj oblasti do danas malo toga promenilo! Starinaca je svakako bilo i među Srbima i  među Vlasima, ali njihov broj je u odnosu na doseljenike bio toliko nez­natan da oni, sem uticaja na očuvanje geografske nomenklature, druge vid­ljivije tragove nisu uspeli da ostave.

 Nesporno je, na primer, da oko dve trećine vlaških sela imaju srpska imena - što znači da ih nisu zasnovali Vlasi (niti da je okruženje bilo vlaško) - dok pouzdano vlaška imena, čije je postojanje pre XVIII veka dokumentovano turskim popisima, nosi jedva desetak sela. Uz to, legende o imenima sela lišene su svakog smisla: kao očit proizvod seljačkog domišljanja, predanja pokazuju da pravog i punog duhovnog kontakta između novoselaca i starinaca gotovo nigde nije bilo, a postoje primeri i kod Vlaha i kod Srba da su imena nekih mesta prosto  preneta iz kraja odakle su se preci doselili. I kod mešanja ljudi isto je kao kad se meša sve drugo u prirodi: veća masa nadvlada slabiju, a potom oboji celu mešavinu. 

S druge strane, sami Vlasi nisu etnički kompaktni. Dele se prema tradici­ onalnoj ekonomiji na dve grupe: ravničare zemljoradnike, koji žive na istoku, u ravnicama oko Dunava i Timoka, i brđane stočare, koji naseljavaju zamašni ostatak brdsko-planinske teritorije zapadno od Miroča i Deli Jovana. Ravničari se zovu Carani, jer su poreklom iz Ţara rumânească,  kako se na rumunskom jeziku zvala ravničarska kneževina Vlaška (i oni su zapravo Vlasi proprie dicti!), a stočari se zovu Ungurjani, jer su im se preci najvećim delom doselili iz krajeva pod vlašću Ungura (Mađara). 

Obe grupe govore arhaičnim varijantama jezika koji je nastao iz balkanskog latiniteta, i koji je vremenom, u njihovom odsustvu, u današnjoj Rumuniji postao knji­ževni, i to Carani oltenskim, a Ungurjani banatskim dijalektom toga jezika. Prema dijalekatskim osobinama, u okviru Ungurjana uočava se i jedna posebna grupa koja je ponegde sebe zvala Munćanima; naseljena je u Porečkoj i Crnoj Reci, i vredna je pažnje jer je kod nje obredni hleb najbolje očuvan. 

Prema našoj proceni, Ungurjani su najbrojniji i čine gotovo po­ lovinu Vlaha (približno 47%), broj Carana je oko 33% a Munćana oko 20%.  Postoji i oaza Bufana u rudarskom Majdanpeku, koji su starinom Oltenci,  a u Majdanpek su došli iz banatskih rudnika polovinom XIX veka. Ovde su njihove najmlađe generacije već sasvim posrbljene, kao i svuda gde su Vlasi postali deo varoškog stanovništva. 

Pored ovih, u istočnoj Srbiji postoji i nekoliko sela vlaških Roma, starinom takođe sa rumunskih prostora, kao i nepoznat, ali svakako neznatan broj srodnih Cincara – Armăna, koji su se u selima pretopili u Vlahe, a u varošima u Srbe. 

Tačan broj Vlaha se, inače, ne može saznati putem uobičajenih popisa. Vlasi su u Srbiji vremenom postali flotantna masa dvojnog identiteta, koja se na popisima najčešće izjašnjava za Srbe, stavljajući tako u prvi plan geo-političku pripadnost, odnosno državljanstvo, u odnosu na etni­čko poreklo i nacionalnost. (Često je istraživač na terenu u prilici da čuje prostodušno, ali logično objašnjenje: „Pišem se da sam Srbin,  jer živim u Srbiji, a Rumun nisam jer ne živim u Rumuniji!“). Zvanično, na  popisu iz 2002. godine, Vlaha je u Srbiji bilo 40.054, ali onih kojima je maternji jezik vlaški – a to je onaj jezik kojim se govori do polaska u školu – bilo je 54.726. Najveći broj Vlaha bio je na popisu iz 1895. godine (159.510), kada su činili 7,66% srpskog stanovništva. Tada su popisivani kao Rumuni, na osnovu obaveze koju je Srbija preuzela na Berlinskom kongresu 1878. godine, koji je pitanje manjina nametnuo kao jedan od uslova za dobijanje međunarodnog priznanja. Bila je to, s jedne strane, pravna posledica formiranja Rumunije (ujedinjenjem Vlaške i Mol­davije 1862. g.), koja je na ovom kongresu takođe međunarodno priznata, i s druge strane, izražene svesti srpske države da su Vlasi de facto rumunska manjina.

 Po istoj logici, ovaj živalj je do Berlinskog kongresa popisivan pod imenom Vlasi, jer ga je Srbija s pravom vezivala za Vlašku, ili za njene  susedne oblasti sa srodnim stanovništvom. Do novog preokreta u popisnoj  nomenklaturi dolazi pod uticajem događaja u Drugom svetskom ratu, iz koga jugoslovenski komunisti izlaze kao pobednici. Njihovo političko nastojanje da se Vlasima posle rata povrati makar nominalni status manjine, vlaški  članovi Partije i malobrojni intelektualci listom odbijaju! 

Po ugledu na njih, i potaknuti stavom solunaca, uglednih boraca iz Prvog svetskog rata (a u ambijentu u kome je ideološki monolitno sve više tražilo uzdržavanje od etnički posebnog) – obični ljudi se više ne izjašnjavaju kao Rumuni, ali sve ređe ni kao Vlasi. Tako se desilo da Vlaha na popisu iz 1961. godi­ne bude svega 1339! Današnji broj Vlaha se, međutim, može izračunati pri­bližno, na osnovu raznih demografskih i etnografskih parametara (na primer, samo broj stanovnika u čisto vlaškim selima iznosi 120.000!).  Računajući i mešovita sela, varoško stanovništvo i dijasporu, dolazi se do cifre od najmanje 200.000 srpskih državljana koji mogu biti potomci vlaških doseljenika iz prve polovine XVIII veka, ali i nešto kasnijih vremena, jer se proces doseljavanja produžio i kroz naredni vek! 

 U Srbiji danas, na korak do Evropske unije, jedna sasvim osobena ljudska zajednica, osobene istorije i duhovne kulture, traži mogućnost da s njom uđe u taj veliki, novi svet, a da što manje ošteti onaj deo svoga bića koji  je čine posebnom: i u odnosu na Rumuniju, sa čijeg su prostora došli njeni daleki preci, i u odnosu na Srbiju, u čije stvaranje je utkala sav svoj potencijal. 

 Vlaški obredni hleb živi, ali živi kao pismo čija se slova prepisuju, a sve manje ima onih koji znaju da ga čitaju. Nesumnjivo, posle milenijumskog života, vlaški obredni hleb i njegov  pomanski običaj prvi put su ozbiljno ugroženi savremenim promenama u društvenom i kulturnom životu sela. Iako pripada jednoj maloj i nepoznatoj etničkoj grupi, koja je kroz celu svoju istoriju bila ili na društvenom dnu ili na društvenoj margini, vlaški obredni hleb sadrži univerzal­ne ljudske vrednosti, čuvane na način kao retko gde u drugim društvima i drugim kulturama! Za njega bi zato najbolja zaštita bila kad bi se našao na  Uneskovoj listi „Živih ljudskih riznica“.

IZVOR: Pauna Es Durlića, Sveti jezik vlaškog hleba.

Slikovnica sa rečnikom u 40 slika, Beograd, Balkankult, 2010.