Šta je vučji zev

Ilustracija: Anđela Đermanović

Piter Plast u svom radu „Nekoliko aspekata simbolike vučjih usta u srpskim običajima i verovanjima“ u kome se bavi simbolikom vuka u tradicionalnoj kulturi Srba i Hrvata odnosno niza zabrana na domaću radinost (osobito na preradu vune) za određene praznike u stočarskim delovima Srbije odnosno Hrvatske, posebno obraća pažnju na zabrane rukovanja predmetima koji podsećaju na čeljusti vuka (greben za grebanje vune, makaze, zupčasti noževi, češalj).

Grebeni i makaze kao predmeti zabrane ovde nisu uzeti iz predmetnog koda jedino po spoljašnjim sličnostima sa vučjim zubima i ustima, no i na temelju njihovih funkcija i delovanja u kulturi, koji su homologni ali suprotni dejstvovanju vučjih usta: njihovo je delovanje u tehničkim radovima oko vune "kontrolisano kulturno-produktivno" (njima se producira čisto i dobro vuneno vlakno za tekstilnu radinost), dok je delovanje vučjih usta (na stoku) "nekontrolisano prirodno-destruktivno". Drugim rečima, ovi se predmeti ritualizuju zbog njihovog potencijalnog destruktivnog dejstvovanja u periodima opasnim zbog vukova, zato što se metaforično mogu shvatiti kao vučja usta i zato što objekat njihovog uobičajenog delovanja - vuna - metonimijski može da predstavlja ovcu (i dalje stoku).

 Od njih se, čini se, zabrana može širiti na druge oštre i zupčaste predmete i predmete na rasklapanje. Kod nekih pojedinih radova tkalačkog ciklusa motivacija njihove zabrane stoji u vezi baš sa delovanjem vučjih usta. Tako se zabrana na samo tkanje u suštini svodi na zabranu na pravljenje tkalačkog "zeva" (otvora koji se pri tkanju pomoću podnožaka i niti pravi između parnih i neparnih žica osnove, i kroz koji se naizmence protura ili provlači čunak sa namotanom žicom potke), čiji naziv odmah podseća na "vučji" predikat zinuti/zevati.

 Koliko je nama poznato, ova se motivacija u etnografskoj literaturi eksplicitno iskazuje samo jednom, i to kod Srba na Kosovu: tamo se od Božića do Vodice (Bogojavljenja) nije tkalo. Zabrana na tkanje može da se odnosi i na brdo (okvir sa zupcima u koji su uvedene žice osnove, i kojim se pri tkanje redovno sabija izatkano platno), koji zbog svog izgleda i delovanja može podsećati na vučje zube i usta. 

Piter Plast dalje u svom radu govori o produktivnom aspektu vučijih usta, poredeći vučija usta sa polnim organom. On daje primere da se u zagonetkama, ali i prilikom postavljanja razboja, neki delovi imaju funkciju polnih organa. Isto to i Biljana Sikimić u svom radu „Neuka mlada“ analizom folkornih tekstova daje primere erotske konotacije delova razboja. Produktivni aspekt: vučja usta i polni organi već smo u nekoliko navrata naišli na produktivni aspekt u simbolici vučjih usta u obredima i verovanjima. 

Provlačenje novorođenčadi ili male dece kroz vučji zev - kao poseban slučaj širokog kompleksa "provlačenja" - naročit je obredno-simbolički postupak čija nas semantika odvodi od destruktivnog aspekta vučjih usta, i preko asocijacija sa drugim kodovima u simbolici sveta dovodi do obrnute, produktivne karakterizacije; pri tome glavni je pravac kretanja kroz vučja usta - odtuđeg, divljeg, demonskog, nekontrolisanog prema svojem, domaćem, socijalnom, kontrolisanom. 

Postupak provlačenja u narodnoj magiji smatra se jednim od načina uklanjanja suprotnosti čovek - demon pri čemu čovek za oslobođenje od zlih uticaja prividno ulazi u demonski svet, prelazeći neku granicu koja se shvata kao simbolička granica između ljudskog i neljudskog sveta; s obzirom na "granično" obeležje vuka, i "vučji zev" čini čestu "granicu" pri ritualnom provlačenju (Radenković 1996a: 78-79, 81). 

Provlačenje se , međutim, može videti i kao vid simboličkog umiranja i ponovnog rađanja; za najčešći graničnik (medijator) između dva sveta pri tome smatra se šuplji kamen ili drvo (Radenković 1996b: 93). O simbolici šupljeg kamena u narodnoj magiji Ljubinko Radenković piše: 

"Otvor u kamenu može se tumačiti i kao ženski polni organ, ali i kao usta. Da je ovo drugo tumačenje bliže, ukazuje i mogućnost zamene u magijskom provlačenju deteta: osim što ga provlače kroz šuplji kamen, provlače ga i kroz usta vuka, odnosno kroz njegove vilice koje se za takvu priliku ostavljaju od ubijenog vuka,  tzv. "zev", itd." (Radenković 1996a: 116). 

Mi bismo sugerisali da je simbolici vučjih usta u postupku provlačenja kroz vučji zev bliže prvo tumačenje. Provlačenje kroz vučji zev u kontekstu običaja oko porođaja i brige za malu decu ukazuje na promenu u semantici vučjih usta od obeležja gornjeg, destruktivnog (i muškog) telesnog otvora (usta i zuba u vezi sa jedenjem) do obeležja donjeg, produktivnog, ženskog telesnog otvora (ženskog polnog organa u vezi sa rađanjem). Ovo bi sasvim odgovaralo ambivalentnoj i graničnoj/ medijatorskoj simbolici vučjih usta i uopšte vuka, kao i interpretaciji provlačenja kao umiranja i ponovnog rađanja. 

Argumentaciju za takvu pretpostavku, štaviše, čine simboličke karakteristike predmeta, postupaka i verovanja iz drugih domena i kodova tradicionalne kulture, od kojih smo neke već razmotrili u vezi sa destruktivnim aspektom vučjih usta. Sem toga osvrnućemo se ovde i na (mušku) erotsku simboliku vučjih zuba. Specijalni, nazovimo obredno-terminološki naziv "vučji zev" izaziva skoro očitu asocijaciju na tkalački zev, koji u periodima opasnim zbog vukova može da simbolizuje vučja usta. 

Tkalački zev u kontekstu ženske domaće radinosti inače ima izrazitu produktivnu simboliku i dovodi se u vezu sa ženskim polnim organom. Na opscenu konotaciju zeva i zinuti/ zevati u vezi sa tkanjem ukazala je Biljana Sikimić; dobro su poznate verbalne magijske formule blagosiljanja tipa Ovoliki ti zev! ili Ovoliko ti zinulo! koje prolaznice ili prolaznici upućuju ženama pri tkanju, snevanju ili navijanju, a pri čemu govornik podiže nogu (Sikimić 1998: 173-174; up. Pavlova 1993: 178). 

U narodnim zagonetkama nalaze se još penis i vagina kao metafore za čunak i zev (Sikimić 1998: 175, fusnota 34). Videli smo da čunak u vezi sa zabranom na tkanje zbog vukova može simbolizovati ovcu koja prolazi kroz vučja usta. Čunak, međutim, može biti metafora i za glavu novorođenčeta.

 U Žepi u Bosni npr. detetu su u prvim danima posle rođenja vezali glavu da bi ona bila "lepa" (okrugla), a ne da mu bude "k'o čunak"; tamo - i u mnogim drugim krajevima od Slavonije do Makedonije - detetova se lobanja oblikuje tako da se krpama vezuje od temena do brade i oko čela i potiljka (GZM n. s. 19/1964: 214). 

Shvatanje čunka kao detetove glave po svoj prilici motiviše i verovanje da će dete imati dugačku ili šiljastu glavu ako je njegova majka tkala za vreme trudnoće; ovo je verovanje zabeleženo u Bosni, kao i u Srbiji ( u Homolju i Šumadiji) i Crnoj Gori (GZM n. s. 8/1953: 184; Filipović 1935: 21, 24).

 U Levču i Temniću su pak verovali da će dete bolovati od "sklopnice" (bolesti koja detetu stiska grlo) ako mu je majka za vreme trudnoće jela dok je tkala (SEZ 13/1909: 390), što ukazuje na to da se kraj žice od potke blizu čunka (a koji tkalački zev "stiska" kad se zatvara nakon provlačenja čunka) može shvatiti kao detetovo grlo - i čunak kao detetova glava. Stoga bismo postupak provlačenja deteta kroz vučji zev mogli uvrstiti u paradigmu raznih kodiranja procesa rađanja kroz ženski polni organ, a koja su međusobno homologna: dete se rađa kroz vaginu : čunak se provlači kroz tkalački zev :: dete se provlači kroz vučji zev. 

O istovetnoj semantici vučjeg i tkalačkog zeva u ovom kontekstu, međutim, najjasnije govori podatak iz užičkog kraja da su žene, kad im pri ruci nije bio vučji zev, proturale novorođenčad kroz "zijev osnove i potke na natri (razboju)" (Blagojević 1978: 388). Ovim bismo postupcima, s obzirom na njihovu produktivnu semantiku, mogli da dodamo još i propuštanje stoke kroz grebene (koji simbolizuju vučja usta) i propuštanje pčela kroz vučju glavu ili ždrelo. Asocijacija vučjeg zeva sa ženskim polnim organom može objasniti i izofunkcionalnost provlačenja kroz vučji zev i drugih postupaka: u Gruži npr. bolesno dete, da bi ozdravilo, trebalo je ogledati na majčinu mokraću ili provući kroz vučji zev (SEZ 58/1948: 325); ukoliko se ovde majčina mokraća može dovesti u vezu sa otvorenim majčinim polnim organom (tj. metonimijski, kao njegov proizvod), dete bi se postupkom ogledavanja simbolički ponovo našlo na izlazu iz njega. 

Spomenuli smo da se tkalački čunak (u zagonetkama) može asocirati i sa muškim polnim organom, što ne sme iznenaditi s obzirom na dva aspekta njegovog kretanja pri tkanju: čunak sa potkom s jedne strane ulazi u zev - i tako simbolizuje penetraciju pri polnom činu -, a s druge strane izlazi iz njega - simbolizujući glavu novorođenčeta. U kontekstu začeća i porođaja ove dve njegove asocijacije su čak metonimijski povezane kao uzrok i posledica. 

Na moguću asocijaciju čunka sa muškim principom i zeva sa ženskim ukazuju i igre "tkanja" (npr. u Srednjoj Bosni i Istočnoj Hercegovini, up. Sikimić 1998: 169), gde poređani parovi igračica predstavljaju žice od potke, a igrači koji se provlače ispod njihovih ruku - čunak koji se provlači kroz zev.

By: Aleksandar Repedžić