Totemizam

Ilustracija: Anđela Đermanović

Po mišljenju Niderlea, u verovanju starih Slovena, kao i kod germanskih naroda, nije bilo osnovnih verskih ni socijalnih elemenata poštovanja životinja kao mitskih praroditelja i zaštitnika roda i plemena. 

 I zmija, koja u totemističkim kultovima zauzima prvo mesto, u verovanju slovenskih naroda pojavljuje se tek kao predstavnik predaka, ističe Niderle. Međutim, kao i u verovanju drugih slovenskih naroda, u srpskom i crnogorskom narodnom verovanju veoma je izraženo poštovanje kućne zmije. Kao i kod istočnih Slovena, i kod Srba je postojalo verovanje da smuk siše kravama mleko, ali je svakako još zanimljivije kazivanje, zabeleženo u srpskog naroda, da kućna zmija siše mleko žena dojilja. 

U srpskom folkloru veoma je često kazivanje o preobraćanju  ljudskih bića u zmiju ili u zmaja, posebno u pričama o zmiji mladoženji. Kako kaže Čajkanović, „iz faze totemizma izašao je naš narod još davno, ali su se ipak, s kolena na koleno, sačuvala naivna verovanja da između životinja i ljudi može biti srodničke veze. Takva verovanja našla su svoj izraz u pripovetkama i mitovima. Međedovićev otac bio je medved, Miloša Obilića rodila je kobila, po jednoj tradiciji, a po drugoj zmaj." U narodnim pesmama za mnoge se junake kaže da su ih rodili zmajevi. 

U mnogih naroda sreću se mitološke skaske o vezama žena sa nekim životinjama, koje sa njima i potomstvo rađaju. Bez obzira na to što se ova verovanja sreću u skaskama, ona su, po mišljenju Tokarjeva, svojim postankom istorijski vezana sa prastarom verom u totemističku inkarnaciju. I u srpskoj i crnogorskoj tradiciji zabeležena su predanja o medvedu koji je oteo neku ženu ili devojku i  

sa njom imao porod. 

Isto tako u narodnoj tradiciji nalazimo i verovanje da mečka može začeti sa čovekom. Po jednom predanju, zabeleženom u Kučima, medved je „bio čovjek, pa je prometnut međedom radi toga što je hljeb mijesio". Slična su kazivanja poznata i u starih sibirskih plemena, gde se verovalo da medved potiče od čoveka kojega su prokleli roditelji ili sam bog. U srpskim narodnim običajima sačuvani su i ostaci poštovanja medveda, posebno mečke, poznatog na Balkanu još kod starih Pelazga. 

U verovanju srpskog naroda, među zverima prvo mesto pripada vuku, a verovanje da se od vuka  

može zaštititi ako se sa njim okumi ili pobratimi, neposrednije bi ukazivalo na izvesne tragove totemizma. U jednom katalogu iz stare književnosti, gde je svaki narod vezan za poneku životinju, Srbin je označen kao vuk koji je, po mišljenju Čajkanovića, „mitski srodnik i predak Srbinov, uopšte mitski predstavnik srpskog naroda". 

Kao i kod Grka, Germana i Kelta, u srpskom i crnogorskom narodu postojalo je verovanje da se duša pokojnika može inkarnirati u vuka. Takva duša nazivala se vukodlak, a negde vuk. Sama reč vukodlak, poznata u svim slovenskim jezicima, po Bernekerovom objašnjenju etimologije (vuk-dlaka), primarno je označavala biće sa vučjom dlakom. I verovanja o vukodlacima bila su raširena kod svih slovenskih naroda. a najstariji spomen naziva vukodlak, zabeležen je u jednom srpskom izvoru iz sredine XIII veka. Da je ovaj naziv i znatno stariji, Niderle zaključuje po tome što ga je preuzeo i novogrčki jezik, verovatno još u VI veku, kada su Sloveni počeli da upadaju u grčke krajeve. 

I Herodotovo kazivanje da se svaki Neur za nekoliko dana pretvara u vuka, a zatim ponovo  poprima ljudski lik, po mišljenju mnogih naučnika, odnosi se na staro stanovništvo sadašnje Belorusije, koje je istorijski izjednačeno sa starim Slovenima.  Prema tome, u ovoj tradiciji sačuvan je najstariji spomen slovenskog verovanja o preobraćanju ljudskog bića u vuka. koje se zatim javlja i u spevu Slovo o puku Igorevom, gde se kaže kako je knez  Višeslav noću u obliku vuka pobegao iz Kijeva. 

Izvor: Š. Kulišić, P. Ž. Petrović i N. Pantelić (1970). Mitološki rečnik