ŽENSKE STUDIJE HRIŠĆANSKE TRADICIJE-NOVE PERSPEKTIVE

Ilustracija: Anđela Đermanović

Tradicionalni rodni modeli hrišćanske doktrine i simbolike su nastali u kasnoj Antici, učvršćeni su tokom Srednjeg veka, nepromenjeni su Renesansom i očuvani su posle Reformacije. 

Od ranih 1970-ih, ženske studije koje se bave formativnim periodima Hrišćanstva, su se umnožile. Ženske studije hrišćanske tradicije omogućavaju interdisciplinarno- komparativna istraživanja s obzirom na antropologiju kao nauku i dela žena u vezi sa istorijom ideja, dok su ženska monaška kultura i hagiografija delovi socijalne istorije. Zajednicki imenilac za ova preklopljena polja je istorijska perspektiva, koja je osnova za humanisticke studije.

 

LJUDSKA RODNOST KAO GLAVNA ANALITIČKA KATEGORIJA

Savremene ženska studije, prihvataju učenje naučne antropologije dvadesetog veka, gde je ljudsko biće definisano kao polno različita psiho-fizicka jedinka, ne više kao podeljena na muška i ženska tela i bespolni racionalni duh. Ipak,pod uticajem bihejviorizma i marksističke epistemologije ženske studije koje su često progonjene iz perspektive društvenih nauka, jos uvek čine oštru razliku među polom kao biološki determinisanim i rodom kao kulturno kontruisanim. Sans doute, motivisan strahom muško-orjentisane sociobiologije je izum ironične imitacije, u suprotnosti sa feminističkom varkom ‘Crkve Otaca’, o uključenju žena kao zamene muškog u ljudskom obličju Boga, kao bespolnog imago Dei.

Ustvari, radikalna razlika između muškog i ženskog Božjeg jezika, se vidi u hrišćanskoj tradiciji, npr. upoređivanjem Avgustina i Julijane od Norvica ili Hildegard od Bingena i Tome Akvinskog. Dialogue des sourds izložen u pismima Abelara i Eloize je tipičan slučaj. Ona pokazuju da su ženske studije religije u centru interesovanja intelektualnog ispitivanja primene ljudskog, muškog i ženskog roda kao glavne analitičke kategorije. Ove novine usresređuju se na žensko i muško i ispravljaju dve osnovne obmane u tradicionalnoj nauci: androcentrizam, gde se muška iskustva i misao vrednuju kao normativi za ljudski rod; i aseksualizam ili predpostavka da na naučnu predstavu nije uticalo da li je istraživač muškog ili ženskog roda.

 

INKULTURALNA ANTROPOLOGIJA

 

 Zahvaljujući vezi između definicija Boga oca (God-head) i ljudskog obličja Boga, hrišćanski rodni modeli su verbalizovani u uslovima socio-kulturno promenjene antropologije. Glavni interkulturalni koncept ljudskog obličja Boga može biti sumiran u sledećem:

Androcentrični monizam u vezi sa andromorfnim Bogom ocem, gde je uzor ljudskog bića muškarac, jer je Adam napravljen po Božjem liku (Gen 1:26-7a;2,7). Prema ovoj prvoj naučnoj fazi, važećoj u 4. veku, smatrano je da su samo muškarci napravljeni po Božjem liku, dok žene dostižu spasenje hristovo tako što će postati muško (by becoming male).

Androcentrični dualizam u vezi sa metaseksualnim (promenjenim) Bogom ocem, gde je bespolni racionalni duh stvoren po Božjem liku, mada primeri ljudske muškosti oslikavaju uzvišenost bespolnom imago Dei. U ovoj drugoj naučnoj fazi, nastaloj u 13. veku od strane Klementa iz Aleksandrije, a koju je razradio Avgustin i koja postaje norma u vreme Srednjeg veka, žensko spasonosno obličje Boga je osporavano do samog stvaranja, uprkos njihovoj neteomorfnoj ženskosti.

Holistički monizam u vezi sa muškim i ženskim metaforama opisanog Boga, gde su žene i muškarci definisani kao qua ženska i muška bića koja liče na Boga. Ova treća naučna faza je proklamovana od strane srednjovekovnih ženskih mistika i identifikovana je sa znanjem Hrista kroz njihovu ranjivu ženskost. Važno je zapamtiti da je žensko obličje Boga bilo eksplicitno formulisano tek u 19. veku od strane femenistkinja, prvo je to učinila norveška slikarka i ženski teolog Asta Hansten,1878. godine. Ustvari, buneći se protiv tradicionalnog koncepta muških i polnih imago Dei, ovaj post-androcentrični inculture je postao normativ tek u 20. veku. Prihvaćen od protestanata, a kasnije potvrđen od strane katoličke teološke antropologije, poznato je da takva doktrina Božjeg obličja ostaje neprihvaćena u ortodoksnoj (pravoslavnoj) doktrini.

 

OSAVREMENJIVANJE BOŽJEG OBLIČJA-PREVAZIĐENA TIPOLOGIJA

 

Bitno je  primetiti da prva naučna faza, sa isključivo muškim obličjem Boga, od postanka uporno preživljava u tradicionalnoj tipologiji. Androcentrična rodna asimetrija je ovde premeštena od prvog ljudskog para Adama i Eve u biblijskom viđenju Postanka, do Spasenja. Božjim likom Adam postaje Hrist, koji se kao novi Adam i božanski spasitelj, otelotvoruje u savršenu muškost. Eva, nebožjeg lika, postaje Crkva/Marija, koja kao nova Eva predstavlja zavisnost i prema tome ginaekomorfnu ljudsku vrstu. Ovi tipološki rodni modeli su razrađeni u 2. veku od strane Justina i Irenausa, da bi opstali nepromenjeni drugom naučnom fazom bespolnog obličja Boga. Ustvari, novi Adam-nova Eva tipologija , ostaje osnovna u katoličkoj i ortodoksnoj hristologiji, ekleziologiji i mariologiji. Sledstveno tome, neprotestantska većina institucionalnog hrišćanstva, priziva tipolosku polnost radi afirmacije ženske kultne nesposobnosti, koja ih isključuje iz obavljanja službe. Sledi da odbijanje rukopoloženja žena, sadašnji zastoj koji je prisutan u katolicizmu, rezultira iz istovremenog podržavanja dva logično nepomirljiva naučna načela: androcentrične tipologije s jedne strane i dvadesetovekovnog holističnog shvatanja lika Boga. Ukratko formulisana ova suprotnost: smatra se da su žene Božjeg lika nesposobne da budu Hristovi sveštenici.

 

MATRISTIČKA STRATEGIJA

 Prepreke podignute teološkom antropologijom, seksologija i kanonsko pravo su savladane od strane mnogih žena, kao sto je moguće videti kroz njihovu istoriju pisanja i hagiografiju. Glavna načela ove konfrotacije su prioritet muškog stvaranja i paritet ženskog spasenja, prihvaćeni kao normativi od obe strane. Važno je razmotriti da je androcentrična rodna hijerarhija ustvari prihvaćena od strane svih ženskih autora čije je pisanje sačuvano unutar hrišćanske tradicije. Njihovi radovi su prenošeni crkvanim ustanovama i često su cenzurisani, ispravljani ili prevođeni od strane muških monaha i sveštenika. Ovaj postupak može objasniti zašto ženski tekstovi ne upućuju izazov aksiomskoj prednosti muškog nastanka u redu stvaranja. Ipak ovi matristički pisci demonstriraju afirmativnu eksploataciju spasiteljskog napredovanja. 

Iz perspektive kasne Antike, žensko spasenje podjednako rezultira iz Božijeg povećanja kreativno inferiornih žena, do nivoa uzorne muškosti. Istodobno, stare Church Mothers-sveštenice, nastoje da aktualizuju svoju spasonosnu jednakost sa muškarcima koji su stvoreni po liku Boga-kroz asketsku defeminizaciju, savladavši svoju sub-mušku ženskost devičanstvom ili udovstvom. Ustavari, ova transformacija u savršenog muškarca ostaje osnovna tema ranog hrišćanstva i patrističkih tekstova koji se odnose na svete žene, isto kao i na nekoliko postojećih ženskih radova kasne Antike.

U osnovi nalazim da posmatranje takve zamene roda nije redukovano u smislu ženskog socijalnog napretka kroz androcenentričko napredovanje do počasne muškosti. Njihov spasiteljski podvig pune ljudske religiozne sposobnosti ‘postanka muškog’ u Hristu, je neophodan sled tradicionalne hristologije, gde je božanski Sin rođen i uskrsao u celosti, kao muškarac. U vreme srednjeg veka, hristologija je načinila važan preokret u naglašavanju ženske ranjivosti kao instrumenta za otkrivanje božanske milosti. U srednjovekovnoj perspektivi, ženska slabost moze podražavati ono niže u Bogu, kroz inkarnaciju i patnju Hrista. U smislu prikazivanja božanske snage, slaba žena može služiti kao Bogom izabran instrument sa vrlinama mistične milosti i proročkom harizmom. 

 Stvorena rodna hijerarhija daje strukturu instituciji crkve, tako da su kultna izvođenja svedena na muške sveštenike. Rezultirajući nesklad između crkvene androcentričnosti i šarmantne ginoekocentričnosti, je naročito iskazan u životima i pisanjima mulieres religiosae, pobožnih žena. Ove izvaredne žene, vešto koriste njihovu Bogom datu mističnu harizmu, unutar limita propisanih androcentričnom kulturom. Zbog crkvene dominacije u srdenjovekovnom društvu, teološki argumenti su korišćeni da ozvaniči ojačaju muško-orjentisanu socijalnu strukturu. Naučna potvrda jednakosti, u vezi sa spasenjem, tera crkvu da toleriše ženske mistike i proroke i omogućuje da potčine svešteničkoj kontroli svoje aktivnosti i pisanja.

 

ŽENSKI BOŽJI JEZIK

U srednjovekovnoj matrističkoj teologiji, tradicionalno lukavstvo žena da ‘postanu muško’ u Hristu ili tvrdnje bespolnog obličja boga, su napuštene. Oštroumno izazivajući uzajamnu vezu andromorfnog ili metaseksualnog Božijeg jezika, Hildegard von Bingen i Julijana od Norvica, traže da postave model ženskog Božijeg lika na božanski nivo. Prizivajuci Bogom datu spoznaju radi aktualizacije njihove snage spasenja, ova novotarija Majki Crkve, nastoji da ukloni fundamentalno neslaganje između Boga Oca i ženskosti.

U glavnom Hildegardinom teološkom radu, Scivias (1151), Božija spoznaja Sapientia je predstavljena kao ženska osoba. Celokupan univerzum je predstavljen kao biće koje je konstantno podržano obličjem Creatix, prožeto kao Caritas i određen kao Scientia. Kada Hildegard objašnjava Božju transcendetalnost muškim likom, a božju imanenciju ženskim likom, ona gradi ranu hrišćansku tradiciju. Vizija Hildergardove je originalna u smislu, da Božja Sapientia pruža božanski primer savršene ženske ljudskosti, feminiaforma.

 Mariologija Hildergardove je prema tome ublažena, s obzirom da je Marija kao nova Eva,osnovni primer ženske ljudske sveobuhvatnosti, ostvarene kroz devičanstvo. Uprkos njenom priznavanju ljudske ženskosti kao reflektujuće božanske Mudrosti, Hildegard razmatra stvorenu rodnu hijerarhiju kao potvrđenu, ženskom bio-socijalnom inferiornošću. Važno je da ova energična opatica odbija da žene rukopolože kao sveštenici. Kombinujući muško orjentisanu ginaekologiju i tradicionalnu Adam-Hrist tipologiju, Hildegard smatra da ih ženska slabost i prihvatljiva uloga u rađanju čini nesposobnim za obavljanje sakralnog posvećivanja hleba i vina. 

Sledstveno tome, poziv sveštenika je definisan kao uloga za muški rod, sa Hristom kao primerom visokog sveštenika. Međutim,Hildegard zaključuje u inovatnoj interpretaciji tradicionalne slike braka, gde devica ili udovica kao neveste Hrista, asimiluju njegovo svesteničko dostojanstvo, baš kao što voljena žena okružuje telo svog muža.

Kao Hildegardina božanska Sapientia, Julijanin koncept ‘naše Majke Hristove’ kao naše Majke Božje sve Mudrosti, počinje od razborite hristologije u njenoj patrističkoj i srednjovekovnoj formulaciji Hristove ginaemorfne ljudske prirode. 

Važno je primetiti da je Julijanino osnovno verovanje u univerzalno spasenje u velikoj suprotnosti Avgustinovoj, a kasnije Luterovoj naučnoj potrazi za milošću Božjom. Da bi zagovorila njeno vizionarsko iskustvo Božje-obnovljenje ljubavi;’da ce sve stvari biti dobro’, Julijana objasnjava njenu doktrinu božanskog Materinstva:

        Videla sam i razumela da je jaka volja Trojstva naš Otac, a duboka mudrost Trojstva je naša Majka i velika ljubav Trojstva je naš Gospod; i sve ovo mi imamo u prirodi i u našoj osnovnoj kreaciji. Takođe, vidim da ta druga osoba, koja je naša majka, suštinski ista voljena osoba, sada postaje naša Majka osećaja, zato što smo mi dvojstvo po stvorenju Božjem, ustvari materijalni i čulni. Naša materija je na višem nivou, mi je imamo u našem Ocu, Bogu Svemogucem, a druga osoba Trojstva je naša Majka u prirodi i našoj suštinskoj građi, u kojoj smo mi ostvareni i ukorenjeni, i on je naša majka milosrđa u smislu naše osetljivosti.

Prema tome, Julijana primenjuje njen koncept božanske sveobuhvatnosti na ljudskom nivou, s obzirom da inicijalno stvaranje i spasilačka inkarnacija ujedinjuju duhovni i telesni element ljudskosti. 

Julijana opisuje Hristove materinske kvalitete u skladu sa njenom kulturno-tradicionalnom ženskom ulogom, gde je majka definisana kao zaštitnik, hranitelj i milostiva. Ipak, postavljajuci Hristovo metaforično materinstvo u njegovu ujednačenu božansku ljudskost, Julijana prevazilazi rodnu hijerarhiju u tradicionalnoj tipologiji, sa Hristovom crkvom ili Marijom kao sporednom novom Evom. Usresređujući se na Boga Majku, Julijanina mariologija je prilično dokritna. Glavni uspeh ove učene isposnice i pramajke feminističke teologije, je da omogući punu sliku Boga, hristomorfni i ženski obrazac za žene.

 

PATRISTIČKE INOVACIJE, MATRISTIČKA DOSTIGNUĆA

 

Postepeno uključenje žene u potpuno ljudsko obličje Boga je bazirano na grčko-rimskoj patrističkoj inovaciji i severno evropskim matrističkim dostignućima. Počevši od isključivo muškog obličja Boga i ženskog spasenja ‘da postane muško’ u Hristu, sveštenici kasne Antike definišu ženu kao bespolno Božje obliče već od samog postojanja, uprkos njenoj neteomorfnoj ženskosti. Metaforičnim feminiziranjem svetog Oca, srednjovekovne monahinje su pružile model ženskog obličja Boga, anticipirajući holističku definiciju imago Dei, u zapadnoj teologiji 20-og veka.

Trenutni pad androcentrizma u evropskoj i severnoameričkoj civilizaciji, se već pokazao više preteći po katoličke crkvene institucije nego za predhodne geocentrične (Kepler) i antropocentrične (Darvin) neuspehe, koji su ostavili tradicionalne doktrine i simboliku gotovo netaknute. Umetanje ženskog ljudskog bića u potpuno ljudsko obličje Boga je radikalno nov fenomen u hrišćanskoj istoriji. Ovaj postandrocentrični pravac je neusaglasiv sa tradicionalnom novi Adam/nova Eva tipologijom, koja još uvek čini katoličku i ortodoksnu hristologiju, duhovnost i mariologiju. Posledično, neprotestantska većina hrišćanskog sveta će morati ponovo da izgradi svoje ‘sveto utočiste’,da bi omogućila stabilnu doktrinu i simboliku. U sadašnjoj situaciji sprečenog aggiornamento (osavremenjivanja), patrističke inovacije i matristička dostignuća su od primarne važnosti za ovu neižbeznu teološku inkulturaciju. 

 

ZAKLJUČAK

 

Ženske studije hrišćanske tradicije mogu stimulisati druga polja istraživanja, pojašnjavajući fundamentalno religijski rationale vekovnih muških društava, gde je ženski podređeni status opravdavan njihovim nedostatkom pune ljudskosti, in casu sposobnosti da budu obličje Božije. Androcentrizam kod svih istorijskih poznatih, takozvanih visokih civilizacija, se više ne istražuje sem kroz socio-ekonomske pojmove. Sada se čak i u društvenim naukama, religija shvata kao potraga za značenjem i smatra se osnovnom ljudskom odrednicom, neophodnom da obezbedi ljudski opstanak. 

 Od primarne važnosti za komparativna istrazivanja je upotreba biosocijalne rodnosti kao glavne analitičke kategorije u ženskim studijama religije. Jasan androcentricni karakter hrišćanske doktrine i simbolike, podstiče da ženske studije ove tradicije, proizvedu pionirsko učenje, služeći kao hermeneuticki model za humanističke i sociološke ženske studije. Kada se ljudska rodnost, i ženska i muška, potpuno integriše kao esencijalni faktor interpretacije u svim tipovima istraživanja, ženske studije će konačno postati zastarele kao specijalizovani akademski zadatak.

Izvor: Kari Elisabeth Borresen, Women’s Studies of the Christian Tradition: New Perspectives, Ursula King (ed.), Religion & Gender, Blackwell Publishers, 1995, 2000