Rusini u Srbiji

 

Ilustracija: Anđela Đermanović

NASELjAVANјE

Na teritoriji današnje Srbije Rusini žive preko 260 godina. U njihovoj bogatoj tradiciji, 17. januar 1751. godine ostao je zabeležen kao poseban datum. Toga dana je Franc Jozef de Redl, savetnik carice Marije Terezije i administrator Kralјevsko-državnog Bačkog distrikta u Somboru potpisao prvi zvanični dokument – Ugovor o naselјavanju 200 rusinskih grkokatoličkih porodica na tadašnju pustaru Veliki Krstur. Po odredbama ovog ugovora kolonisti su po nacionalnosti morali biti Rusini (Rutheni) po statusu slobodni lјudi, po veri grkokatolici (unijati).

To je bio zvanični početak današnjeg Ruskog Krstura, najstarijeg, nejvećeg i najpoznatijeg mesta Rusina u Vojvodini i Srbiji. Zbog toga je ovaj datum izabran za nacionalni praznik. Prvi rusinski doselјenici pojedinačno su počeli da dolaze u Bačku već sredinom dvadesetih godina XVIII veka, ali samo jedan popis iz 1746. godine svedoči o životu većeg broja rusinskih porodica nedaleko od Krstura.

 Nјihovo naselјavanje je bilo povezano sa opštim okolnostima. Po završetku perioda austro-turskih ratova 1739. godine Habsburška monarhija je došla na imanja plodnih, ali ne sasvim pustih teritorija južne Ugarske. Tada je donešena odluka da se one nasele i privredno obnove. 

Među narodima koji su stigli i pustili korene na plodnoj vojvođanskoj ravnici našli su se i Rusini. Oni su se doselili iz severoistočnih županija tadašnje Ugarske, iz oblasti koje se danas nalaze u istočnoj Slovačkoj, Zakarpatskoj oblasti Ukrajine i Mađarske. Pod sličnim uslovima, 15. maja 1763. godine u Somboru potpisan je dokument o naselјavanju još jedne rusinske sredine – Kucure.

Od vrednih žitelјa ova dva bačka naselјa prvih 350 porodica, kao i novih doselјenika iz starog kraja Hornjice (gornjih krajeva Austro-Ugarske), vremenom se razvila nacionalna zajednica Rusina u Vojvodini. U drugoj polovini XVIII veka stanovnici spomenutih naselјa su brojčano rasli. Zbog manjka zemlјe ceo XIX i početak XX veka bili su u znaku iselјavanja Rusina iz Ruskog Krstura i Kucure u bačku i sremsku ravnicu gde je simbolično začeto oko deset novih rusinskih kolonija.

RELIGIJA

Od početka doselјavanja Rusina u Bačku posebnu ulogu je imala Grkokatolička crkva. Grkokatolici za svog duhovnog poglavara priznaju rimskog papu, neguju istočni obred i običaje i koriste crkvenoslovenske knjige, a sveštenici imaju pravo da se žene.

 

Oko crkvenih opština, koje su bile fundament novim rusinskim kolonijama odvijao se društveni život zajednice. U Ruskom Krsturu 1751. godine osnovana je prva parohija, a samo dve godine kasnije sa radom počinje i škola koja se danas može pohvaliti sa 266-godišnjom tradicijom. Godine 1777. za sve grkokatolike u ovom delu Habsburške monarhije osnovana je episkopija, čije je sedište bilo u Križevcima.

 U pogledu crkvene organizacije, Rusini su od 2003. godine pripadnici Apostolskog egzarhata za grkokatolike u Srbiji i Crnoj Gori, a od 2008. godine samo za Srbiju, koji je 2018. godine uzdignut na nivo eparhije pod zvaničnim nazivom: Grkokatolička eparhija sv. Nikole u Ruskom Krsturu.

KOLONIJE

Posle Krestura i Kucure, najstarija rusinska kolojija nastala je u gradskoj sredini u Novom Sadu gde je 1780. godine osnovana i treća rusinska parohija u Bačkoj. Na imetak križevskog episkopa u Šidu Rusini počinju da se naselјavaju 1803. godine. Posle Revolujcije 1848/9. godine, nastaju nove kolonije u Berkasovu i Vrbasu, a od osamdesetih godina XIX veka povećava se broj Rusina u Đurđevu i Gospođincima. Nastaju i rusinska naselјa u Bačincima, Bikić Dolu i Sremskoj Mitrovici. U Novo Orahovo Rusini su se naselili posle Drugog svetskog rata, a veći broj pripadnika zajednice počinje da se pojavlјuje i u Subotici.

BROJČANO STANјE

Popis iz 1848. godine govori da je rusinska zajednica imala 8 500 duša. Po prvom državnom popisu Kralјevine SHS iz 1921. godine bilo je 20 383 Rusina, a 1971. godine u Jugoslaviji je bilo 24 640 Rusina. Na popisu 2002. godine u Srbiji je upisano 15 905 građana koji su se izjašnjavali kao Rusini, što iznosi 0,2% stanovništva Republike Srbije. Od svih naselјa u kojima žive Rusini, Ruski Krstur i Kucura su ostali kao dva najveća i najznačajnija rusinska centra. Krstur, naselјe sa 6000 stanovnika, sa svojim obrazovnim, kulturnim i crkovnim ustanovama predstavlјa maticu Rusina u Srbiji. Kucura danas ima oko 5000 stanovnika od kojih su oko 3000 Rusini.

 

JEZIK I PISMO

Po istorijskom poreklu, Rusini pripadaju Istočnim Slovenima. U srednjem veku naziv Rusnaci (Rusini) se koristila za sve žitelјe Kijevske Rusi. Kroz vekove su se menjale granice i države. U XIX veku ovaj etnonim određivao je sve Istočne Slovene podanike Habsburške monarhije koji su živeli u Galičini i severoistočnoj Ugarskoj. Rusini svoj jezik nazivaju „ruski“ i pišu ćirilicom. Onaj ko zna rusinski jezik, lako razume sve slovenske jezike, a posebno jezike Karpatskog areala.

Rusini u Srbiji više od jednog stoleća, na svom narodnom jeziku objavlјuju knjige. Jezik Rusina u Srbiji danas se smatra najmlađim slovenskim književnim jezikom. Za to Rusini treba da zahvale delu Havrijila Kostelјnika koji je rođen 1886. godine u Ruskom Krsturu. On je bio jedan od najobrazovanijih i najpoznatijih vojvođanskih Rusina – sveštenik, doktor filozofije, univerzitetski profesor i pisac. Iako je najveći deo svog burnog života proveo u Ljvovu, presudno je uticao na kulturno-nacionalni razvoj vojvođanskih Rusina. Još kao gimnazijalac, 1904. godine mladi Kostelјnik je objavio Ilidlski venac Iz mog sela. Delo je napisano na narodnom jeziku i predstavlјa fundament umetničke književnosti kod Rusina u Vojvodini. 

On je 1923. godine sastavio i Gramatiku bačko-rusinskog govora i na taj način kodifikovao jezik današnje rusinske zajednice u Srbiji. Kostelјnik je stvarao na pet evropskih jezika i objavio je više od dvadeset knjiga. Ono što je stvorio na rusinskom jeziku postlo je fundament kulture i nacionalnog identiteta Rusina u Vojvodini.

 

KULTURNI PREPOROD

U burnim promenama do kojih je došlo po završetku Prvog svetskog rata, na Velikoj narodnoj skupštini, održanoj krajem 1918. godine u Novom Sadu, kad je proglašeno prisajedninjenje današnje Vojvodine Kralјevini Srbiji, učestvovao je čak 21 predstvnik iz rusinskih sredina u Bačkoj. Paroh grkokatoličke crkve u Novom Sadu Jovan Hranilović, bio je prvi predsedavajući na Velikoj narodnoj skupštini.

Bačko-sremski Rusini su ubrzo posle tog događaja sazvali svoju prvu skupštinu na kojoj su osnovali Rusinsko narodno prosvetno društvo – Prosveta. Skupština je održana 2. jula 1919. godine u Novom Sadu. Sa stvaranjem prve jugoslovenske države ova malobrojna zajednica doživlјava svoj kulturno-nacionalni preporod. Materijalno, posebno, potpomognuta i vođena od strane sveštenstva u ovom periodu Prosveta izdaje školske udžbenike, knjige, časopise i organizuje kulturni život.

Negovanje nacionalne kulture i umetnosti kod Rusina ima dugu tradiciju. U mestima gde žive Rusini postoje kulturno umetnička društva koja organizuju tradicionalne kulturne manifestacije šireg značaja. Sve programe Rusina u Srbiji objedinjuje i koordinira Nacionalni savet rusinske nacionalne manjine.

Radi očuvanja, unapređenja i razvoja kulture vojvođanskih Rusina, Skupština APV i Nacionalni savet rusinske nacionalne manjine su 2008. godine osnovali Zavod za kulturu vojvođanskih Rusina.

 

INFORMISANјE

Od 1924. godine počinje da izlaze „Ruski novini“ (Rusinske novine), a 1937. godine dečiji dodatak časopis „Naša zagradka“ (Naša baštica). Prvi „Ruski kalendar“ izašao je 1921. godine. Za dvadeset godina objavlјivalјa on je stvorio značajnu prosvetnu ulogu kod naroda koji se uglavnom bavio obradom zemlјe, ali je poštovao pisanu reč. Na stranicama navedenih publikacija razvijao se književni život i rasla je nova generacija rusinske inteligencije.

 

U Starom Vrbasu 3. septembra 1933. godine formiran je Kulturno-prosvetni savez jugoslovenskih Rusina (KPSJR) koji je u aprilu 1934. godine pokrenuo svoje novine „Zarja“ koje su izlazile do 1941. godine i za to vreme su promenile nekoliko naziva.

Posle završetka Drugog svetskog rata razvoj rusinske zajednice je nastavlјen, ali pod drugim uslovima i uz pomoć države. Već 1945. godine obnavlјa se rad periodike „Ruski novini“ pod novim imenom „Ruske slovo„. Novinsko-izdavačka ustanova Ruske slovo, sa sedištem u Novim Sadu osnovana je kad i istoimene novine. Publikuje više časopisa i edicija kao što su to Časopis za literaturu, kulturu i umenost „Švetlosc„, Časopis za decu „Zagradka“ i Kulturno-politični časopis za mlade „MAK„.

 

NIU „Ruske slovo“, Zavod za izdavanje udžbenika u Beogradu – Odelјenje u Novom Sadu, Društvo za rusinski jezik, literaturu i kulturu i drugi izdavači, kao i Grkokatolička crkva, na rusinskom jeziku publikovali su od 1945. godine do danas više od 600 naslova knjiga.

Rusinska zajednica u Srbiji ima i mrežu elektronskih medija. Tako u sistemu Radiodifuzne ustanove Vojvodine, u okviru Javnog servisa, Rusini imaju svoju redakciju od 1948. godine u okvitu Radio Novog Sada i redakciju Televizije od 1975. roku, a program emituju svakodnevno. Danas radi i nekoliko rusinskih redakcija, odnosno programa u lokalnim radio stanicama.

 

OBRAZOVANјE

U Krsturu je 1945. roku osnovana prva rusinska Gimnazija koja postoji i danas . Kadrovi iz te gimnazije su nosioci većine aktivnosti na opštom razvoju kod Rusina, a posebno u obrazovanju i kulturi.

Na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu 1981. roku otvorena je Katedra za rusinski jezik i književnost koji danas nosi naziv Odelјenje za rusinistiku. Na njoj je do 2009. godine diplomiralo 32 studenta. Redovna nastava na rusinskom jeziku danas je organizovana u tri škole: u Ruskom Krsturu, Kucuri i Đurđevu. Društvo za rusinski jezik, literaturu i kulturu (osnovano 1970. roku) u saradnji sa Ministarstvom prosvete Republike Srbije i Nacionalnim savetom rusinske nacionalne manjine organizuje fakultativno izučavanje rusinskog jezika sa elementima nacionalne kulture u školama gde nema redovne nastave na rusinskom.

 

RUSINI U SRBIJI DANAS

Rusini se danas mogu pohvaliti zavidnim brojem intelektualaca i umetnika koji rade i stvaraju širom naše zemlјe. Najistaknutiji među njima su članovi Srpske akademije nauka i umetnosti, Vojvođanske akademije nauka i umetnosti, Nacionalne akademije nauka Ukrajine i Svetske akademije rusinske kulture. O vrednosti rusinskih stvaralaca svedoče i brojna priznanja i nagrade Republike Srbije koja se dodelјuju za visoka naučna i umetnička dostignuća. Među Rusinima danas postoji respektabilan broj doktora i magistara nauka na univerzitetima u Novom Sadu i Beogradu, značajan broj lekara, inženjera, profesora, pisaca, novinara, muzičara, glumaca i sportista koji su poštovani i u širem okruženju.

Danas u Republici Srbiji i njenoj severnoj pokrajini Vojvodini Rusini predstavlјaju malobrojan, ali po tradiciji i po svojim kulturnim karakteristikama, prepoznatlјivu nacionalnu zajednicu. Zahvalјujući dugom boravku na prostoru južnog kraja Panonske ravnice, vojvođanski Rusini Srbiju smatraju za svoju otadžbinu. Istovremeno Rusini su i posrednici u vezama Srbije sa regijama i državama srednje i istočne Evrope gde se nalaze i njihovi istorijski koreni.

Izvor: Kratak istorijat Rusina u Srbiji