Starac u verovanjima kod Slovena

Ilustracija: Anđela Đermanović

Gotovo kod svih Slovena postojalo je verovanje da jedan od najzaslužnijih predaka stanuje u kući u vidu seni. To je prastara mnogobožačka predstava mitskog pretka s najrasprostranjenijim nazivima starac i ded.

 Apelativi uz ta imena pokazuju njegovo stanište u kući: kod Rusa djeduška domovoj, djed zapećnij, kod Hucula did, kod Poljaka domovik, kod Srba sen, starac, kod Bugara stapan, itd. 

To biće javlja se i kao ženski predak s nazivima: baba, bapka, žitna baba i sl. Kućni deda zamišlja se kao starac koji se može pretvoriti u životinju, najčešće u kućnu zmiju. Starac štiti kuću, njenu čeljad i imovinu. Po verovanju, u njemu je pretkova duša. Nove kuće ga nemaju, a dobiju ga tek kada umre prvi domaćin te kuće. Prizivao se u pomoć i prinosile su mu se žrtve u jelu i piću.

Ilustracija: Anđela Đermanović

Rusi su svog kućnjeg pretka predstavljali u obliku antropoidnog idola. Po arapskom geografu Mas'udiu (X vek), ruska kraljica podigla je zgradu (hram) negde u južnoj Rusiji, na Crnom brdu. Zgrada je bila optočena vodom čudnovatog ukusa. U njoj je veliki lik čoveka sa izgledom starca. U ruci mu štap, kojim vadi iz grobova mrtvačke kosti i oživljava ih.

 I stari Srbi imali su idole koje su nazivali starac ili ded. U predelu Timoka starac na ognjištu je od pečene gline, kupastog oblika, i naziva se: pop. Tako se zove i u predelima zapadne Bugarske. U selima zapadne Makedonije starcem se  naziva kameni ili zemljani stubić, podupirač crepulja na ognjištu. On je personifikovani idol, kome se prinosi jelo i piće: „'Ajde, dedo, da večeramo."

 U predelu Golo brdo, kod Debra, gvozdeni preklad na ognjištu naziva se starac. Tako se doznaje da je glineni ili kameni starac na ognjištu zamenjen gvozdenim, a staro ime se zadržalo. Naziv pop za starca idola nastao je posle primanja hrišćanstva. 

U Srbiji se uspravni direci podupirači, koji drže krovne grede, nazivaju popom. U Levču, žena koja  želi da rodi muško dete treba da stavi posteljicu (placentu) od poslednjeg porođaja na potkrovni direk koji se naziva pop i da izgovori: „Na popa te mećem, da pop boga moli, da mi da muško čedo." 

    Podaci pokazuju da su se idoli držali ne samo pored ognjišta nego i na tavanu. U selima zapadnih Makedonaca četvrtasti direk koji je ukopan u zemlju u valjalici naziva se starac. Podatak upućuje na postavku da su se kućni idoli držali ne samo u kući nego i u radionicama za izradu primitivnog zemljanog posuđa, za preradu mlečnih proizvoda i u mlinovima. Ulogu kućnjeg starca idola potvrđuju narodni verski obredi. Njemu se o Badnjoj večeri prinose jela i pića i poziva se na večeru, a kao uzdarje od njega se očekuje kućna zaštita, poljska i stočna plodnost i napredak u zanatskoj radinosti. 

U Bačkoj popom se nazivaju kamen međaš i drveni stubić na ulazu u dvorište koji pridržava krila od vratnice. U makedonskom selu Galičniku kamen međaš naziva se starec, isto kao i u Bugarskoj, a u debarskoj Župi su to starci. 

Po predanjima, balkanski Sloveni imali su kućne i poljske idole. To potvrđuju i toponimi vrhova brda, polja, izvora i naselja čiji su nazivi nastali po svetilištima na kojima su bili postavljeni starci idoli i gde su vernici držali molitve i prinosili žrtve za napredak useva i stoke. U Banjskoj povelji zabeleženo je oko 1316. mesto Djed'c, kod podgorskog naselja Bucata, nedaleko od Novog Pazara. Ono je bilo na današnjem vrhu brda Molitve, na kome se i sada drži zavetna molitva u proleće. 

Ilustracija: Anđela Đermanović

    U jednom hrvatskom statutu od 1331. spomenuto je brdo Starac. Oba naziva su nesumnjivo starija od vremena kada su zapisana. Starac je izvor u selu Azanji kod Smedereva, vrh na granici Drobnjaka prema planini Sinjavini, brdo poviše manastira sv. Prohora u Pčinji, brdo kod manastira Čokešine, vrh na tromeđi razvođa Drima, pećke Bistrice i dečanske Bistrice.

 Starac i Baba (verski dualizam) su dva vrha na Prokletijama; Dva Starca su u kičevskom selu Malkovecu; Starci su zaselak u kruševačkoj Župi, Starci ili Starčinje u debarskom selu Žitinanu dobili su nazive po međašima od kamena. Dedinje je brdo kod Beograda, selo na Ibru; Đedovac je brdo u podrinskom selu Borini, a Đedovak vrh brda (1083) i pod njim mesto Bogomolja, južno od Pljevalja; Dedina stolica je brdo (810) kod sela Biljanovca na Ibru, a u susednom naselju Pokrveniku ima mesto Gost, itd.

    Poljski idoli starac ili ded bili su stočarski, za zaštitu stoke i stočnih proizvoda, i zemljoradnika za zaštitu useva. Dan proslave mitskog pretka oličenog u idolu starcu, padao je u proleće, kada su se držale molitve i prinosile žrtve za zaštitu useva od vremenskih nepogoda i prilikom izdiga stoke na pasišta u planine, a pred jesen i u jesen proslavljao se iz zahvalnosti pretku koji je očuvao useve u dozrevanju, o žetvi i prilikom povratka stoke sa pasišta u planinama. 

Prolećno praznovanje održalo se i u običaju nošenja krsta, a u jesen u spremanju božje brade. Starac ili ded bio je i žrec (narodni sveštenik) koji je obavljao obred žrtvovanja. Kao žreci spominju se u spisima X i XI veka. U bosanskoj narodnoj crkvi upotrebljavao se 1578. naziv starac umesto ded i did, a u XIII i XIV veku tako su se nazivali srpski monasi. 

Pre arhiepiskopa Save Nemanjića u Srbiji su sveštenici bili ljudi iz naroda, kao što su bili i u Bosni: nosili su narodno odelo, imali narodna imena, zaklinjali se po starim narodnim običajima, itd., ali ih je arhiepiskop Sava, pod uticajem grčke crkve, zamenio crkvenim ljudima i dao im grčke nazive i činove. I sada se dedom nazivaju viši sveštenici u j-i oblastima Srbije, u Makedoniji i u zapadnoj Bugarskoj. 

Nazivi starac i ded su ostaci iz predhrišćanskog vremena. Srbi su poštovali stare ljude, pobožne i pravične duše, kao uspomenu na mnogobožačka verovanja o dušama predaka. Oni su se uzimali za utvrđivanje pomerenih granica na zemljišnim posedima, koje spominje, oko sredine XII veka, barski rodoslovac (Pop Dukljanin). U predelima stare države Raške naziv starac je počastan za ljude koji su dobro poznavali i negovali narodna predanja. Doskora je gotovo svako mijačko selo, u zapadnoj Makedoniji, imalo veće staraca za rešavanje sporova među ljudima. Takve ljude imali su i Crnogorci. 

Izvor: Š. Kulišić, P. Ž. Petrović i N. Pantelić (1970). Mitološki rečnik