Balvan kao idol

Ilustracija: Anđela Đermanović 

Balvan je reč nepoznate pripadnosti, tuđa, ali odomaćena još u staroj slovenskoj zajednici u značenju posečenog stabla drveta, otesanog kao direk; znači i grub kamen (u Hercegovini), pa je označavala i idola (kumir, kip). 

Naziv balvan, sa svojim sinonimima (bovan, bolvan i dr.), kod nas se upotrebljava od XVII veka kao hrišćanska aluzija na mnogobožačke idole. U takvoj upotrebi reč nije pouzdana u rešavanju pitanja o idolima, kako kod Srba, tako i kod drugih Južnih Slovena. Ali u južnoslovenskim zemljama ima toponima koji se spominju u pisanim izvorima iz XIV i XV veka, i oni su znatno bliži vremenu kada su se idoli upotrebljavali u narodu od izvora iz XVII veka. 

Obično se smatra da toponim Bavan ukazuje na mesta iz vremena mnogobožačkih verovanja na kojima su bili postavljeni idoli i na kultna mesta vernika. Takvo gledište se ne može održati ako ne postoje i drugi dokazi za to, jer „bavani" mogu biti primitivni pešački mostovi preko reka, gradovi (utvrđenja) od balvana (brvana, Brvenik u Ibru), mesta sa posečenim balvanima i dr. Zato istraživanja kultnih mnogobožačkih svetilišta pomoću toponima Bavan i njegovih izvedenica zahtevaju naročitu opreznost. 

Po Banjskoj povelji, koja je pisana oko 1316, granica manastirskog zemljišta u Zeti išla je: uz reku na bavan, itd. Očigledno je da se bavan iz povelje odnosi na brvno koje je služilo za prelaz preko reke, a ne na toponim koji je nastao po kultnom mestu na kome su se držali balvani ili bovani (idoli). I ime Bovan, sada selo u Bovanskoj klisuri poviše Aleksinca, koje se pominje u zabeleškama 1395, ne može se izvoditi po kultnom mestu sa idolima, kada se zna da je na tom mestu bilo utvrđenje, nesumnjivo od bovana (balvana), koje je porušio Musa 1413. 

U istraživanju toponima koji su nastali na osnovu uloge idola (balvana) na tim mestima pomažu podaci iz narodnog verskog života, na koje se pouzdano, ili dosta pouzdano, može osloniti. Takve toponime treba tražiti u središtima starih i današnjih starijih naselja sa vrlo starim grobljem, ili crkvinom, ili zapisom (posvećenim drvetom), posvećenim izvorom, na granicama seoskih potesa i na vrhovima brda. 

U tom pogledu, osobito značajna uspomena iz srpske starine  jeste ime jednog vrlo istaknutog krša između (cuckih) sela Kruga i Trnjina — Bovan (u Crnoj Gori). Ovakva i slična topografska imena (najčešće Balvan) vrlo su rasprostranjena po svim našim krajevima, i mnogi pisci (među njima Jireček i Niderle) s pravom ih smatraju za uspomenu na mesta negdašnjih mnogobožačkih idola, koji su se i kod našeg naroda, kao i kod ostalih Slovena, označavali još i rečju bolvan ili balvan i sl... 

„I ovaj visoki krš u Trnjinama s imenom Bovan možemo smatrati za jedno od takvih mesta na kojima su stajali idoli naših mnogobožačkih predaka..." 

Za ovaj krš može se utoliko pre verovati da je imao pomenutu ulogu što je veoma istaknut, te se dobro vidi iz cele dalje okoline (po J. Erdeljanoviću). U južnoslovenskim zemljama ima priličan broj toponima Bavanište i Bovanište, među kojima može biti takvih na kojima su davno napušteni bavani ili bovani, kao što su nastala Crkvišta, Manastirišta, Kućišta i dr.

Izvor: Š. Kulišić, P. Ž. Petrović i N. Pantelić (1970). Mitološki rečnik