Religijski simbol krsta

 

Ilustracija: Anđela Đermanović

Religijska simbolika Srba bila je pod snažnim uticajem hrišćanstva. To pokazuje i izuzetno poštovanje koje je narod ukazivao najvažnijem hrišćanskom simbolu - krstu. Često se ističe da je taj simbol mnogo stariji od hrišćanske vere, da je figurirao u religijama mnogih starih, nehrišćanskih naroda, verovatno i u religiji starih Slovena. Međutim, od vremena doseljavanja naših predaka na Balkansko poluostrvo i njihove hristijanizacije, krst je postao i ostao ono što je inače u čitavom hrišćanskom svetu: simbolična predstava Hrista, odnosno njegovog raspeća, a saglasno tome i simbol Hristove vere. 

Narodne predstave o svetosti krsta i njegovoj moći zasnivale su se najvećim delom na njegovoj vezi sa hrišćanstvom. Crkva je od samog početka činila napore da učvrsti u narodu poštovanje tog simbola. Prema Domentijanovoj biografiji sv. Save, on je na onim mestima na kojima nije mogao da sagradi crkvu postavljao velike krstove. Domentijan kaže da je to činio da bi narod na svakom mestu mogao proslavljati ime Božije. Čajkanović pretpostavlja da je sveti Sava krstovima zamenio paganske idole koje su seljaci tog doba postavljali po svojim naseljima i imanjima. Ova hipoteza nije dovoljno argumentovana, a ni u izvorima se nigde ne spominje mnoštvo paganskih idola. 

Pouzdano se zna samo to da je narod prihvatio krst kao sveto znamenje i da je proširio njegovo semantičko polje preko granica koje je uspostavila crkva. U svim oblastima koje je naseljavalo srpsko stanovništvo krst je tretiran kao moćan apotropajon (sredstvo za zaštitu od uroka, nesreće i sl.). Staviti se pod zaštitu ovog simbola bilo je isto što i dospeti pod zaštitu Hrista, odnosno Boga. Verovalo se da krst izaziva strah kod demona (izreka ''Beži kao đavo od krsta''). Pomenuto svojstvo seljaci su pripisivali kako predmetima u obliku krsta, tako i predmetima na kojima je znak krsta bio ''ispisan''.

 Da bi se odbile nečiste sile bilo je dovoljno i učiniti odgovarajući gest, tj. prekrstiti se. Na našem selu pojedinac je pod okriljem krsta počinjao i završavao svoj životni put. Krst je, na primer, bio garom iscrtan na čelu ili obrazima novorođenčeta, a mogao se videti i na  grudima pokojnika pre nego što bi ga spustili u grob. Krst je bio i jedna od najpopularnijih hamajlija kod Srba. Najčešće su ga nosili obešenog o vrpcu ili lančić oko vrata, ili i na drugi način: skrivali su ga pod kosu, ušivali u kapu itd. 

Na posebnoj ceni bio je krst u koji je ugrađen delić ''časnog'' drveta, tj. drveta s ''istinitog krsta gospodnjeg'', onog na kome je Hrist bio razapet. Takvi krstovi su bii veoma skupi, pa su ih uglavnom nosili imućni ljudi. Posedovali su ga i neki srpski vladari (Stefan Nemanja i knez Miloš). Stefan Nemanja je, čak, sve svoje uspehe pripisivao zaštitnoj moći ove hamajlije. Krst je često predstavljao i zaštitu kuće i njenih žitelja. Bio je, tako reći, obavezan deo domaćeg inventara. 

Svuda je visio na zidu pored ikone ili umesto nje. Pravili su ga od testa ili katrana i lepili na vrata, dovratnike i prozore da bi rasterali demone. U jugozapadnim krajevima stavljali su ga na krov radi zaštite od groma. Čak i kad bi uveče zapretali žar na ognjištu, u pepelu bi iscrtali ovaj simbol, jer su verovali da veštice tada neće smeti da priđu kućnom svetilištu. Krst se, naravno, koristio i za zaštitu čitavog domaćinstva: znak krsta nalazio se na privrednim zgradama i pčelinjacima, a postavljali su ga i po poljima i vinogradima. 

Često se zaštitna moć krsta protezala i na čitavo selo, odnosno seoski atar. U sredini seoskog naselja nalazilo se sveto drvo ''zapis'' (odnosno glavni zapis kada ih je bilo više), u čijoj je kori bio urezan krst, koji se svake godine obnavljao i osvećivao. Ponegde je pored zapisa, ili umesto njega, stajao veliki krst od drveta ili kamena. Po široko rasprostranjenom verovanju, zapis je, kao i njegov supstitut krst, čuvao selo i seoska imanja od atmosferskih neprilika. 

U nekim krajevima podizali su i posebne ''krstove od leda'', koji je trebalo da odbiju gradonosne oblake. Kao apotropajon krst se verovatno koristio i u nekim obrednim povorkama. Nosile su ga, na primer, krstonoše koje su zavetini išle od zapisa do zapisa sa ciljem da zaštite selo od suše. Barjak sa krstom nosio se u nekim krajevima pred svatovskom povorkom, a u prošlosti se ovaj simbol javljao i na ratnim zastavama. Poznat je bio i tzv. krstat ili krstaški barjak, koji se često pominje i u narodnoj poeziji. U vezi sa njegovom zaštitnom moći je i upotreba krsta kao o znake svojine. Korišćen je najčešće kao znak da određeno zemljište nekom pripada, i da je kao takvo, sveto i neprikosnoveno. Urezivali su ga, na primer, na kamene međaše, koji su i sami po sebi predstavljali svetinju i nisu se smeli pomerati. U obliku krsta bila je i potka, tj. znak da je zabranjena ispaša stoke na određenom zemljištu. Značenja krsta ponekad su bila veoma složena, na primer na nadgrobnim spomenicima. 

Krst na grobu označavao je, pre svega, versku pripadnost (tj. čovek pod krstom je bio hrišćanin). Međutim, na starijim grobovima i nadgrobnim spomenicima krst je ponekad imao i antropomorfni oblik. Pretpostavlja se da su takvi krstovi nekad tretirani kao supstitucija ili čak ovaploćenje umrlog. Na takvo značenje krsta ukazuje možda i jedan običaj konstatovan u Jasenici, u Šumadiji: tamo su drveni krst pripremljen za umrlo dete oblačili u odeću koje je ono nosilo za života, i tako odeven krst je nošen pred pogrebnom povorkom. Nesumnjivo je u pitanju želja da se dočara prisustvo deteta kao da je ono još živo. 

Predmet velikog uvažavanja bio je i crkveni, ''časni'' krst. Često su ga pominjali i u kletvama i u zakletvama. U oba srpska ustanka (1804. i 1815.) učesnici su se zakleli na krstu da će biti međusobno verni i privrženi u zajedničkoj stvari. U nekim starim dokumentima svedoci su stavljali znak krsta uz svoje potpise, što je bio zalog istinitosti njihovog svedočenja. Kult časnog krsta, kao simbola crkve i vere, vremenom se razvio do neslućenih razmera. Njemu su bili posvećeni neki hramovi, a takođe i pojedini praznici: zimski i jesenji Krstovdan, kao i Krstupoklona nedelja (treća nedelja uskršnjeg posta).

Izvor: Dušan Bandić, Narodna religija Srba u 100 pojmova